İcadından önce takas için neler kullanılmadı ki... deniz kabuğu, fasulye, az bulunan kıymetli metaller, şekillendirilmiş maddeler ya da kan.. evet evet kan bile kullanıldı para yerine. Ancak bilindiği kadarıyla M.Ö 700'lü yıllarda, şimdilerde ülkemiz sınırları içerisinde yer alan topraklarda, Batı Anadolu'da varolan Lidyalılar tarafıdan para icad edildi.
İlk paranın %75'i altın, % 25'i gümüşten oluştuğu, boyutunun ise ancak bir fasulye tanesi kadar olduğu biliniyor. Yine bundan 2500 yıl önce Çin bölgesinde de ortası delik paraların kullanıldığını biliyoruz. Parayı Lidyalılar bulmuş olsa da bu konuda büyük yenilikleri hayatımıza sokan Çinliler olmuş diyebiliriz. M.Ö 118 yılında hammaddesi deri olan paraları kullanmaya başlamalarının yanısıra yine M.S 806 yılında ise ilk kağıt parayı kullanan yine Çinliler olmuş. İlk kağıt parada ipek ve kağıt kullanılmış.
Tarihten günümüze elden ele dolaşan, şekilden şekile giren paranın farklı bölgelerde basılmaya ve kullanılmaya başlaması bir hayli zaman almışa benziyor. Öyle ki Avrupalı seyyah Marco Polo'nun 1254-1324 yılları arasında yaşamış olduğu, Çin seyahatinde kağıt parayı ilk kez gördüğü ve çok şaşırdığını biliyoruz. Avrupa'da ilk banknot 1661 Yılında İsveç Stockholm'de basılmış olmasına rağmen diğer ülkelerde yaygınlaşması 19. Yüzyıla uzanmış. Okyanus ötesinde ilk banknot basımı Amerika Kıt'asında Massachusetts'te 1691 yılında gerçekleşmiş, tüm Kıt'a ya yayılma süreci ise Avrupa Kıt'asından farksız olmuş. Tarih 1861'i gösterdiğinde ise Amerika Birleşik Devletleri'nde Federal Hükümet tarafından günümüzde dahi halen kabul gören ve geçerliliği olan A.B.D Doları basılmaya başlamış.
Osmanlı devletinde ilk akçenin basımı uzun süre Orhan Bey dönemi olarak bilinse de Osman Gazi'nin döneminde de akçe basıldığına dair buluntularla bu konudaki bilgimiz güncellenmiş durumda. Osmanlı Devleti'nde 1300'lü yıllardan, Padişah Fatih Sultan Mehmet'e kadar basılan madeni paralarda en değerli maden olarak gümüş kullanılmış. Fatih Sultan Mehmet döneminde ise ilk altın para basılmış. Osmanlı Devleti'nde ilk kağıt para ise 1863 yılında istendiği taktirde altın ile değiştirilebilecek şekilde basılmış. Osmanlı devletinde para basma yetkisi Osmanlı Bankasına verilmiş.
Kurtuluş Savaşı'nın kazanılması ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte ilk madeni paralar 1924 yılında 100 Para, 5 Kuruş ve 10 Kuruş olmak üzere 3 farklı değerde basılmış. Cumhuriyetimizin ilk kağıt parları ise 5 Aralık 1927 yılında tedavüle çıkarılan ve harf devriminden önce tedavüle sürülmesi nedeniyle arap alfabesiyle basılan paralarımızdır. Bazı koleksiyonerlerin dokunmak hatta görmek için bile para teklif ettiği her koleksiyonerin hayalini süsleyen ve yalnızca 23 tanesi TCMB'ye dönmeyen 1. Emisyon 1.000 Livre'de işte bu tarihte tedavüle çıkan paralardandır. 1928 Harf Devrimi sonrasında basılan ilk paralarımız 2. Emisyon paralar ise 1937 yılında Latin Alfabesi ile basılmış olup dolaşıma çıkan ilk para 5 Liradır. 2. Emisyon Paraların üzerinde Türkiye Cumhuriyeti kurucusu Mustafa Kemal Atatürk portresi olduğu gibi 2. tertiplerden itibaren İsmet İnönü'nün portreleri de yer almıştır. 1958 yılında Banknot Matbaası kurulana dek ülkemizin banknotları İngiltere, A.B.D ve Almanya'da basılmıştır. Ülkemizde basılan ilk banknot matbaanın da kurulduğu yıl olan 1958'de basılan 5. Emisyonun 3. Tertibi 100 Türk Lirası'dır. Türk Parasında toplamda 9 Emisyon bulunmakta olup günümüzde kullandığımız emisyon 9. Emsiyondur. (Emisyon ve Tertipler için ayrı bir blogda konuyu detaylandıracağız)
Ülkelerin kendi parasını basması bağımsızlığın önemli taşlarından biri olmakla birlikte günümüzde ekonomik ve siyasal durumları dolayısı ile kendi parasını basamayan bir çok ülke var. Bu tip ülkeler için para basma işini uluslararası özel şirketler üstleniyor ve bu piyasada da çoğu piyasada olduğu gibi başı Avrupa ve Amerikalı kuruluşlar çekiyor.
Kendi parasını basmayan ülkelerin dışında bir de kendi para birimi olmayan ya da para birimi olsa da başka para birimlerinin daha ağırlıkta kullanıldığı ülkeler de var. Bu durumun ana nedenleri arasında yüksek enflasyon, ülkenin büyük ülkeler tarafından tanınmıyor olması, ya da para birimi oluşturmaya gerek kalmayacak kadar az nüfusa sahip olması gibi durumlar var. Zimbabwe'nin yüksek enflasyon gereği 2009 yılında kendi para birimini kullanmayı ve para basmayı durdurması, Kribaiti, Nauru gibi hem nüfus hem de yüzölçümü olarak küçük ülkelerde komşu büyük ülke olan Avustralya Doları kullanılması ya da İngiliz Milletler topluluğundaki Falkland Adaları, Cebelitarık gibi imtiyazlı bölgelerde yine kraliyetin stratejisi ile hatıradan farklı olmayan Kraliçeli paralar basılması ancak ağırlıkla İngiliz Poundu kullanması da bu duruma örnek olarak gösterilebilir.
İlerleyen teknoloji ile hem takliti zor olan hem de daha çevreci sayılan polimer paralar da artık hayatımızda. Polimer paraya ilk adımı 1988 de Avustralya'nın atmasını takip eden yıllarda günümüze dek bir çok ülke Polimer ya da hibrit banknot kullanımına başladı. (Polimer banknotlar için başka bir bloğumuzda konuya daha derinlemesina bakacağız)
Türkiye'nin ilk caz sanatçılarında Rüçhan Çamay'ın şarkısında söylediği gibi.. "Varlığı bir dert yokluğu yara"
Para para para.. :)
